हिंदी व्याकरण

विपरीतार्थक शब्द की परिभाषा व उदाहरण

विपरीतार्थक शब्द की परिभाषा व उदाहरण
Written by Rakesh Kumar

विपरीतार्थक शब्द की परिभाषा व उदाहरण

 

आज HINDIGKPDF आपसे इस पोस्ट के माध्यम से  विपरीतार्थक शब्द की परिभाषा व उदाहरण या विलोम शब्द की परिभाषा व उदाहरण के बारे में विस्तार से चर्चा करेंगे| इससे पहली पोस्ट में आप  “वाक्यांश के लिए एक शब्द”  के बारे में विस्तार से पढ़ चुके हैं|

विलोम शब्द की परिभाषा व उदाहरण:- “वे शब्द जो किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ प्रकट करते  है, उन्हें विपरीतार्थक शब्द या विलोम शब्द कहते हैं|”

जैसे – आगे – पीछे, आना – जाना, काला – गौरा, अँधेरा – उजाला, अन्दर- बाहर, आदि I

विपरीतार्थक  शब्द निम्न प्रकार से बनाये जा सकते है –

जैसे–

आधार   – निराधार

संतोष   – असंतोष

संतुष्ट   – असंतुष्ट

एक     – अनेक

आयात   – निर्यात

आगामी  – विगत

आधुनिक – प्राचीन

सक्षम      – अक्षम

अनुकूल    – प्रतिकूल

अनुराग      – विराग

अनुलोम      – प्रतिलोम

जल         – थल

आकर्षण     – विकर्षण

अमावस्या    – पूर्णिमा

चल         – अचल

मान     – अपमान

अगम    – सुगम

अमृत       – विष

अंतर्मुखी    – बहिर्मुखी

आजाद      – गुलाम

अधिकतम   – न्यूनतम

अंधेरा       – उजाला

अतिवृष्टि    – अनावृष्टि

अत्यधिक     – अत्यल्प

अंतरंग       – बाहरी

अंधकार       – प्रकाश

अधिकतम    – न्यूनतम

अंदर        – बाहर

अंदरूनी      – बाहरी

अनुज       – अग्रज

आदि      – अंत

नित्य      – अनित्य

अपना      – पराया

लौकिक     – अलौकिक

साधारण     – असाधारण

आत्मा      – परमात्मा

अल्पसंख्यक  – बहुसंख्यक

अनुरक्ति    – विरक्ति

अगला       – पिछला

 

विपरीतार्थक  शब्द की परिभाषा उदाहरण:-

पूर्वाहन      – अपराहन

खाद्य       – अखाद्य

पुरातन     – अधुनातन

चर        – अचर

ज्ञानी      – अज्ञानी

अतिवृष्टि   – अनावृष्टि

कर्मण्य     – अकर्मण्य

अनुरक्त    – विरक्त

सुकीर्ति     – अपकीर्ति

सशक्त     – अशक्त

आजादी     – गुलामी

आरोह      – अवरोह

आर्य      – अनार्य

आरोही    – अवरोही

उपस्थित     – उपस्थित

समय        – असमय

उन्नति       – अवनति

उचित        – अनुचित

इच्छा        – अनिच्छा

अल्पायु       – दीर्घायु

रुचि         – अरुचि

मंगल        – अमंगल

सभ्य        – असभ्य

अपेक्षा       – उपेक्षा

अल्पज्ञ       – सर्वज्ञ

विपरीतार्थक  शब्द के उदाहरण

 

 

शुभ         – अशुभ

आकाश     – पाताल

आज्ञा       – अवज्ञा

इधर        – उधर

ईमानदार    – बेईमान

अबला      – सबला

अगला     – पिछला

अनुरक्त    – विरक्त

लौकिक    – अलौकिक

आत्मा    – परमात्मा

आयात    – निर्यात

गमन     – आगमन

अंतरंग    – बाहरी

उपसर्ग    – प्रत्यय

उपयुक्त    – अनुपयुक्त

अधिकतम  – न्यूनतम

आवश्यक   – अनावश्यक

उचित      – अनुचित

लोक       – परलोक

प्रत्यक्ष     – अप्रत्यक्ष

अंदर       – बाहर

अंधकार     – प्रकाश

प्राचीन      – नवीन

अनुलोम     – विलोम

आलस्य      – स्फूर्ति

उत्तर        – दक्षिण

उसर        – उपजाऊ

उन्मुख       – विमुख

अधम      – उत्तम

उत्तरायण    – दक्षिणायन

सक्षम      – अक्षम

अगला      – पिछला

अनुकूल     – प्रतिकूल

अगम      – सुगम

उत्तम      – अधम

 

विलोम शब्द के उदाहरण

ऊंचा        – नीचा

उधार       – नकद

ऊपर        – नीचे

उपस्थिति    – अनुपस्थिति

एड़ी        – चोटी

अमावस्या    – पूर्णिमा

अग्रज        – अनुज

आज्ञा      – अवज्ञा

स्वस्थ    – अस्वस्थ

सत्य     – असत्य

कृतज्ञ     – कृतघ्न

अमृत     – विष

एकतंत्र       – बहुतंत्र

उषा         – संध्या

ऊपर         – नीचे

अतिवृष्टि    – अनावृष्टि

गहरा       – उथला

आकाश     – पाताल

मित्र       – शत्रु

गुरु       – चेला

गुरु       – लघु

उठना     – बैठना

तेज       – कुंद

अमीरब    – गरीब

धनी      – निर्धन

बड़ा       – छोटा

दूर        – पास

उपस्थित   – अनुपस्थित

दोस्ती     – दुश्मनी

मिस्त्री     – मजदूर

राग       – द्वेष

संयोग      – वियोग

हित        – अहित

विवाह      – विच्छेद/तलाक

ईमानदार   – बेईमान

उत्तीर्ण     – अनुत्तीर्ण

ज्ञात      – अज्ञात

आदर     – अपमान

स्वामी     – सेवक

अच्छाई    – बुराई

राजा      – रंक

सरल     – कठिन

मोटा     – पतला

लम्बा    – छोटा

मीठा     – कड़ुआ

ठोस      – तरल

लिखित    – मौखिक

नैतिक     – अनैतिक

सत्य      – असत्य

साहसी     – कायर

निंदा      – स्तुति

मूलधन    – ब्याज

स्फूर्ति    – आलस्य

प्रकाश   – अन्धकार

खुश     – उदास

लाभ       – हानि

सस्ता     –  महंगा

क्रय       – विक्रय

दानी      – कृपण

कृष्ण      – श्वेत

जड़       – चेतन

प्रसन्नता   – अप्रसन्नता

साधारण   – अनमोल

About the author

Rakesh Kumar